*Автор: Крис Риклтон, врз основа на известувањето на Шеми, истражната единица на украинскиот сервис на РСЕ.
Во јуни 2022 година, во време кога делови од плодна земја во јужна Украина паднаа под руска воена окупација, промосковскиот лидер на Белорусија, Алаксандр Лукашенко, се пофали со зголемената европска побарувачка за масло од репка од неговата земја.
„Дури и во овој период на луди санкции, Европа бара - „Дајте ни масло од репка“, им рече Лукашенко на локалните власти за време на посетата на регионот Махилу во источна Белорусија.
До крајот на таа година - првата година од руската целосна инвазија на Украина - Белорусија навистина стана главен снабдувач на масло од репка во Европската унија, продавајќи 114.000 тони од производот.
Најдобар снабдувач на масло од репка во ЕУ во 2021 година беше Украина.
Причината за падот на извозот на Киев е очигледна.
Поради руската окупација, како и рударството и другите воени активности, Украина загуби околу 18 отсто од вкупното обработливо земјиште што го имаше пред инвазијата, според Институтот за аграрен развој Лајбниц во Централна и Источна Европа (ИАМО).
Но, што е со рекордните показатели за масло од репка од Белорусија, земја сојузник на Русија, чија територија беше искористена за инвазијата на Кремљ во февруари 2022 година?
Според податоците на Евростат, само во првата половина на 2024 година, земјите-членки на ЕУ купиле 90.400 тони масло од репка од Белорусија -- во вредност од 67,7 милиони евра (71 милион американски долари) -- околу четири пати повеќе од извозот во текот на 2021 година.
Истрагата на Шеми, истражната единица на украинскиот сервис на РСЕ, и нејзините медиумски партнери сега откри дека еден од најголемите белоруски преработувачи на репка, набавува суровини од Украина окупирана од Русија, додека слободно го доставува готовиот производ во ЕУ.
Истрагата, исто така, откри дека истата компанија продолжила да испорачува масло од репка за Литванија, единствената земја од ЕУ досега која го забранила извозот на белоруска храна од инвазијата, преку Латвија и Полска.
Истрагата на Шеми беше спроведена заедно со независниот литвански медиум 15min.lt, приватниот латвиски ТВ канал ТВ3, Белорускиот истражен центар управуван во егзил и опозициската група Заедница на железничари на Белорусија. Беше заснован на записи обезбедени од активистичките хакерски групи Cyber Partizans и KibOrg.
Грабежот на Херсон
Ако Украина некогаш се нарекуваше „корпа за леб на Европа“, тогаш нејзиниот јужен регион Херсон често се нарекува „корпа за леб на Украина“.
Во 2021 година, земјоделците во Херсон собраа рекорден принос од раносезонските култури од ерата на независноста, а локалните власти најавија планови за развој на агро-туризмот во регионот.
Руска инвазија го промени сето тоа.
Руската војска зазеде неколку области во регионот Херсон во првите недели од војната, а нелегалниот извоз на земјоделски производи наскоро започна под новата управа, контролирана од Русија.
Во август 2024 година, благодарение на протекувањето на руски податоци, Шеми откри дека житото произведено во Херсон се транспортирало во големи количини во Белорусија.
Во 2023 година, речиси 5.000 тони репка биле однесени таму, според протечените записи, од руски компании, вклучително и „Торгтрејд“, компанија поврзана со семејството Исајев, блиска со починатиот татко на чеченскиот моќник Рамзан Кадиров, и „Агротрејд“, компанија поврзана со Антон Тихомиров, поранешен висок функционер на партијата Обединета Русија, на Крим.
Други испораки биле направени од московската компанија наречена Велес-Агро и Алексеј Лукјанченко, бизнисмен од рускиот град Барнаул.
Најмалку пет компании во Белорусија примиле семе од репка од Херсонската област окупирана од Русија, открија новинарите.
Од тие компании, едната Агропродукт е главен производител и извозник на масло од репка.
Тоа е производ на таа компанија што Лукашенко повеќепати го проба пред камерите на државната телевизија.
И тоа е истото масло од репка што во големи количини се извезува во земјите на ЕУ.
Заобиколување на забраната на Литванија
И покрај санкциите на Западот кон Белорусија поради нејзината улога во поттикнувањето на инвазијата на Москва, белорускиот извоз на храна не беше цел на европските сојузници на Украина.
Но, Литванија воведе сопствена забрана за широк спектар на руски и белоруски земјоделски производи во јуни 2024 година, како дел од напорите за „заслабување на економиите на државите кои претставуваат закана за националната безбедност на Литванија“.
Таа забрана беше значајна, бидејќи Литванија и Латвија беа главните увозници на белоруско масло од репка во ЕУ.
Во текот на целата 2024 година, овие две земји добија по околу 50.000 тони масло од репка од Агропродукт.
Записите за тие испораки беа собрани од Заедницата на железничарите на Белорусија, опозициски колектив формиран за време на масовните антивладини протести во 2020 година, кои добиваат тајни податоци од државната Белоруска железница.
Шеми првпат објавија во август дека Агропродукт купува суровини од руски окупирани украински територии.
Директорот и ко-основач на Агропродукт, Алех Циаслиук, од своја страна, изјави во август 2023 година дека неговата компанија има недостиг од суровини.
Записите за испорака на Агропродукт, видени од новинарите на Шеми, покажуваат дека компанијата прима испораки чие потекло е наведено како „регионот Херсон“ во „Руската Федерација“.
Со други зборови, украинскиот регион Херсон, окупиран од Русија.
Во Летонија логистичката компанија K.I.F. е една од четирите фирми кои увезуваат масло од репка на Агропродукт.
Од 2021 година, годината пред целосната инвазија на Русија, прометот на K.I.F се зголеми од над милион евра годишно на 2,3 милиони евра заклучно со 2023 година, според официјалните извештаи на компанијата.
Кога летонскиот ТВ канал ТВ3 ја посети канцеларијата на компанијата во Рига во јануари, претставник на К.И.Ф. на новинарите им рече дека „немаат информации дека увезениот производ од Белорусија е произведен од суровини со потекло од окупираните територии“.
Претставникот вети дека ќе изврши проверка на нивните добавувачи.
Во меѓувреме, забраната на Литванија за извоз на белоруска храна се чини дека не ги спречи белоруските прехранбени производи да влезат во земјата.
Во интервју за 15min.lt, менаџер на литванската логистичка фирма TLSC рече дека сè уште може да се донесе стока преку Латвија или Полска, со што се заобиколува забраната.
Друга литванска шпедиција, Балтијос Первезимаи, му го препорача истото решение на известувачот на 15min.lt, кој се претставуваше како потенцијален клиент.
Претставникот на Балтијос Первезимаи призна дека соработувал со белорускиот Агропродукт и покрај забраната.
Пријатели на високи места?
Агропродукт е повеќе од само производител на масло од репка.
Компанијата е во 70 отсто во сопственост на белоруската фирма Транзит-Авто 2003 година, на која Украина и воведе санкции во јануари 2023 година.
Коментирајќи го тој указ, украинскиот претседател Володимир Зеленски рече дека санкциите се насочени кон „правни субјекти и поединци што ги користи државата агресор за транспорт на воена опрема и војници по железница“.
Не е јасно под кои околности Транзит-Авто 2003 можеби превезувал руски војници или воена опрема.
Украинската служба за безбедност не одговори на барањето за дополнителни информации.
Она што е појасно е поврзаноста на Агропродукт со режимот на Лукашенко.
Во интервју од 2021 година, Циаслиук на Агропродукт се пофали дека „властите на [Минск] ме познаваат и можам да им пристапам [и] да ги пренесам барањата на луѓето, знаејќи дека ќе бидат разгледани“.
За сето ова не се воведени ниту европски ниту украински санкции за самиот Агропродукт.
Ова значи дека компанијата може и да продава масло во ЕУ и да купува семе од репка од европски и украински земјоделци.
Сепак, тоа може да се промени.
По разгледувањето на наодите од заедничката медиумска истрага, Владислав Власиук, комесар за политика на санкции на Зеленски, рече: „Можеме да зборуваме за дејствија на странско правно лице кое создава реални или потенцијални закани за националните интереси и територијалниот интегритет на Украина, што може да послужи како основа за воведување украински санкции“.
Новинарите успеаја да стигнат до директорот на Агропродукт Алех Циаслиук, но тој одби да разговара за која било од активностите на неговата компанија.
*Напишано од Крис Риклтон, врз основа на известувањето на Шеми, истражната единица на украинскиот сервис на РСЕ.
