Професор Тања Каракамишева-Јовановска, професорка на правниот факултет на Универзитетот „Свети Кирил и Методиј“ смета дека е потребна целосна реформа на системот кој станал антидемократски.
*Македонија неодамна ja забрани Прајд-парадa. Според вас, како ова се вклопува во европските и меѓународните правни норми? Забраната поставува прашање за тоа до каква мерка може да се ограничат основните права – особено слободата на собирање и слободата на изразување – во име на заштитата на правата на децата. Како го оценувате ова од правен аспект?
– Благодарам за ова многу важно прашање, но бидејќи не ја видов англиската верзија на македонскиот закон, не сум во позиција да кажам ништо во врска со содржината на законот. Се разбира, имам своe мислење за меѓународните и европските норми во врска со заштитата на човековите права и за ограничувањата или забраните на човековите права. Мислењето дека некое право треба да се ограничи или „забрани“ во име на заштитата на другите права, е сложена и многу сериозна тема.
*Во демократските општества правата често се ограничуваат, особено кога практикувањето на тие права ги нарушува правата на другите, ги загрозува интересите на другите, или има негативно влијание врз функционирањето на општеството и јавната моралност. Кои аспекти треба да се земат предвид во такви случаи?
– Ограничувањето на човековите права треба да се реализираат преку законски пат, со создавање на внимателен баланс помеѓу индивидуалните права, јавниот интерес и општествените вредности.
Во меѓународната теорија за човекови права постои концепт што обично се нарекува „балансирање на правата“, кој се занимава со балансирање на уставните права, заедничките вредности на општеството и заштитата на индивидуалните човекови права. Во овој контекст, правата на децата се многу важни. Децата, како специфична и посебна група која има потреба од државна заштита, имаат право да бидат заштитени од физички, психолошки и емотивни повреди кои можат да настанат при некои јавни настани или појави што не се соодветни за нивната возраст. Државните власти имаат право да интервенираат во индивидуалните права на некој, ако тоа е во интерес на пошироката заедница или ако општеството смета дека е важно да ги заштити правата на другите. Од друга страна, овие ограничувања треба многу внимателно да се разгледуваат и да бидат пропорционални.
*Неодамна на една конференција во MCC, каде што беше објавен планот за реформа на ЕУ. Веројатно веќе сте чуле за тоа. Учесниците на конференцијата аргументираа дека Европската Унија е премногу бирократска и страда од демократски дефицит. Што мислите, колку се оправдани овие критики? Постои ли пат назад? На конференцијата се аргументираше дека ЕУ во својата сегашна форма не може да продолжи да функционира. Или треба да се врати на своите корени, или целосно да се реформира. Како треба да се замисли кој било од овие сценарија од правен аспект? Ако ЕУ навистина се соочува со структурна реформа, кои правни пречки или предизвици би можеле да се појават во процесот на трансформација?
– ЕУ десетина години го трошеше своето време на создавање и ширење на неважна идеолошка пропаганда, промовирајќи деконцентрација на националната власт на граѓаните, за да создаде огромни европски конструкции кои тешко се објаснуваат и уште потешко да се контролираат од страна на сопствениците на суверенитетот.
ЕУ постојано се потопуваше во демократски дефицит, некои водечки личности јавно ги критикуваа другите за тоа што имаат проблеми со демократските вредности таму. Од деценија во деценија, ЕУ не успеа да излезе од овој маѓепсан круг. ЕУ не создаде нов демократски амбиент кој силно би влијаел на националните демократии на земјите-членки. Ако ЕУ успеала да ја трансформира својата демократија навремено, сигурно би создала подобри основи за посилна и поразумна демократија. Наместо демократски промени, ЕУ повеќе ја избра тајноста, поддржувајќи ги интересите на технократите и европската елита.
Од друга страна, секоја земја-членка на Унијата има право да го брани националниот принцип на демократијата, кој е основа на нејзиниот уставен поредок. Ова веќе го направи германскиот уставен суд со своите одлуки за принципот на демократија – случајот Маастрихт-Уртел, во кој федералните судии го задржаа правото да надгледуваат „дали актите на европските институции и тела ги почитуваат границите на суверените овластувања доделени од германската држава или ги надминуваат тие граници“. Во одлуката за Лисабонскиот договор, германскиот уставен суд нагласи дека „принципот на демократија не може да се споредува со други правни интереси, тој е недопирлив“. Дел од германскиот уставен идентитет е зачувувањето на демократијата. Судот исто така истакна дека „Лисабонскиот договор го вреднува комплетното информирање како основа за рационално, парламентарно владеење, кое се практикува од страна на мнозинството политички партии што се широко репрезентативни во отворена дебата за јавната политика во име на избирачите“.
*Кои други примери можат да се споменат?
– Во одлуката донесена во случајот на EFSF (Европски фонд за финансиска стабилност), Судот изјави дека принципот на демократија бара одобрение од Бундестагот за буџетските обврски, дури и во рамките на европските обврски на Германија.
Како што истакна Судот „за секоја употреба на државни приходи е потребно одобрување од Бундестагот“. Дополнително, од Бундестагот – и од парламентите на другите земји-членки – европските иницијативи добиваат „директна демократска легитимација“. Во случајот со привремената суспензија на одлуката на ЕФС, Судот утврди дека принципот на демократија го спречува Бундестагот да даде „генерално“ или „динамично“ овластување на европските институции без гаранции кои обезбедуваат континуирано и ефикасно остварување на германската државна власт, која е демократски легитимирана од парламентот согласно со членовите 20 и 38 од Основниот закон. Германскиот суд исто така нагласи дека принципот на демократија бара Бундестагот да добие целосни информации за буџетските обврски на Германија, за да може реално да остане постојан носител на јавната власт, кој е централниот елемент на оваа власт. Слично на тоа, во случајот со Hartz IV од 2010 година, Судот се фокусираше на заштита на принципот на демократија.
*Кои се главните карактеристики на демократскиот дефицит на ЕУ според Вашето мислење?
– Од недостатокот на партиска конкуренција, преку европските политички дупки, до недостигот на европски заеднички (demos), до дилемата помеѓу големината и учеството во претставничката власт, па сè до потребата за подобро слушање на гласот на Европјаните, што е средство за легитимирање и овластување на европскиот проект.
Се додека, Европската Унија во последно време се соочи со бројни предизвици кои ја загрозуваат нејзината иднина, како што се Brexit, пандемијата на Ковид-19, војната во Украина, технократизацијата на политичката структура на ЕУ наместо нејзина демократизација, новите миграциски бранови, економскиот пад поради санкциите, инфлацијата, сериозните проблеми со енергетската безбедност и други кризи.
Овие предизвици сериозно ги поттикнаа темелите на ЕУ и повторно ја актуализираа, од една страна, проблематиката на демократскиот дефицит на унионските институции, а од друга страна, континуираната недоверба кон националните демократии, која од самиот почеток е вградена во структурата на ЕУ. Фактот дека ЕУ долго време се соочува со проблемот на заштитата на демократијата и владеењето на правото во рамките на своите граници е добро познат. Овој неуспех обично има две објаснувања: или институциите не се подготвени да ги спроведат вредностите, или немаат доволно надлежности за тоа. И двете имаат извесна вистинитост и обете можат да се решат ако има политичка волја за тоа.
Некои сметаат дека според општата слика што европските граѓани ја имаат за Унијата, ЕУ се води од политички технократски елити кои се оддалечуваат од европските граѓани. Граѓаните веруваат дека имаат малку директно демократски влијание врз процесот на именување на службениците на „европските канцеларии“.
Политиката на технократскиот елитизам на ЕУ кон европските граѓани, која се карактеризира со игнорирање на нивните интереси, може да се смета за клучен момент во намалувањето на поддршката на граѓаните на ЕУ во текот на последните три децении. Во минатото, за пример, Европската комисија била сметана за заштитник на граѓаните и нивните права против националните влади. Денес, граѓаните имаат впечаток дека Комисијата се претворила во помошник на националните влади против интересите на граѓаните. Додека во минатото Европскиот парламент и Комисијата се сметаа за сојузници во однос на меѓувладината Совет на Европската унија, денес има токму спротивнен впечаток. Очигледно, Комисијата не смета дека има обврска да ги спроведува правата на граѓаните, бидејќи ги смета националните влади за свои единствени легитимни преговарачки партнери, а не граѓаните. Улогата на Европскиот совет никогаш не била доволно јасна. Изгледа дека со реформата на Лисабонскиот договор, положбата на оваа институција станала уште попреплетена. Договорите на ЕУ треба да ги разјаснат природата на Европската комисија и Европскиот совет, за да се разјасни што тие всушност претставуваат.
*Дали се тие вистински извршни институции, или се мешавина од извршни и законодавни институции? Кому се’ му одговараат и кој им дава мандат?
– Наместо да ги претставуваат интересите на европското општество, партиите станаа речиси неразликувани од националните држави.
Тие повеќе владеат отколку што претставуваат. Картелираните политички партии создаваат картелиран европски политички систем. Средните граѓани започнале да размислуваат и да судат за политичката класа на ЕУ како нешто недопирливо. Партискиот систем на ЕУ треба да се реформиира. Оваа реформа е поврзана со предизвикот да се создаде посебен европски демос, чиј интерес би го претставувале европските политички партии, кои ќе се фокусираат исклучиво на европските прашања и политичко одлучување, а не како досега, само на националните интереси. Кога граѓаните зборуваат за ЕУ, тие ја гледаат како нешто „надвор“ од нив, во Брисел.
Од една страна се европските национални држави со нивните национални главни градови, а од друга страна е ЕУ со своите институции и политики. Често ги замислуваат како одделни планети. Демократската легитимност на ЕУ е слаба.
*Често велиме дека Европскиот парламент е иницијатор на европската демократија. Но, дали тоа е точно? Дали постојат суверени европски граѓани? Дали постои европски демос?
– Одговорот: Не. Во својата суштина, Европскиот парламент не е законодавец на ЕУ, нема право на иницијатива за законодавство.
ЕУ треба да ги пронајде вистинските слабости на парламентарната демократија и да најде соодветни решенија кои ќе ги неутрализираат негативните ефекти. Враќањето на моќта на Европскиот парламент е основен чекор во процесот на оживување на вистинската демократија во Унијата. Еден од најважните аспекти на дебатата е дека иднината на ЕУ зависи од тоа дали ќе се вратат европските принципи и вредности кои ја гарантираат владеењето на правото, човековите права и слободи, правдата и демократијата, како и суверенитетот, не само како формални термини и напишани принципи, туку како секојдневна реалност. Ако се вратиме на концептот дека земјите-членки се „господари на договорите“, тогаш националните граѓани ќе добијат поголема моќ да помогнат во решавањето на актуелните итни политички прашања, како што се миграцијата, климатските промени, натпреварот меѓу големите сили итн. При одговорот на горчливите прашања за иднината на ЕУ, меѓу научниците постојат различни пристапи. Некои сакаат повеќе овластувања да им се пренесат на институциите на ЕУ, да се опреми со федеративни и државни способности, како што е силната заштита на надворешните граници и способноста за заштита на територијата внатре во тие граници. Други пак, сметаат дека овластувањата треба да се пренесат на легитимни национални платформи за дејствување.
*Дали ЕУ е способна да одговори на сопствената криза?
– Кризата со коронавирусот и особено сегашната војна во Украина ги откри недостатоците на ЕУ.
Кризата покажува дека самата ЕУ не може да постигне резултати во решавањето на основни проблеми, како што се здравството и безбедноста. Оваа ситуација ја направи реформацијата на ЕУ итна и покажа дека Унијата треба да се направи способна да се соочи со предизвиците на 21-от век. ЕУ треба да ја зголеми својата политичка видливост и да игра активна улога во управувањето со глобалните предизвици и регионалните кризи, додека истовремено треба да ја задржи својата „мека моќ“. Таа треба да им покаже на европските граѓани дека е способна да го балансира економскиот рецесија и да го рестартира економијата на своите членки преку ефективната употреба на програмите за економски поттик на ЕУ. ЕУ треба да покаже нова и заедничка политичка решителност, со што ќе ја зајакне силата на секоја од поединечните членки.
*Во што се разликува ова од федерацијата?
– Во овој контекст, создавањето на нова униска федерација со нова, цврста структура не е опција.
Наместо да ја трошиме енергијата на бесмислени дискусии за можната унијска федерација, сите наши напори треба да се фокусираат на создавање развојни програми и подобрување на капацитетите во сите области на политиките на ЕУ, почнувајќи од трговијата до заштитата на климата, од енергијата до заштитата на животната средина, од образованието до истражувањето и иновациите и така натаму, со цел зајакнување на внатрешната и надворешната моќ на Европа. ЕУ не е доволно интегрирана и хомогена за да функционира како класична федерација. ЕУ треба да го зачува хибридниот карактер на сегашниот политички систем, особено кога треба да се фаворизира моделот на консензус создаден на различни нивоа – меѓу земјите-членки, во рамките на индивидуалните европски институции и помеѓу нив.
*На што треба да се фокусира идната реформа?
– ЕУ треба да се фокусира на создавање намодел „Европа на нациите“, во кој секоја земја ќе го зачува својот идентитет и автономија, но ќе работи заедно на прашања кои се клучни за општата моќ на континентот.
Моделот на „диференцирана интеграција“ на земјите-членки е клучното решение за сегашните предизвици. ЕУ треба да го промовира чувството на европска единство, а истовремено да ги почитува уникатните национални идентитети на земјите-членки. Во овој контекст, ЕУ не би значела елиминација на националните разлики, туку обезбедување дека Европа целокупно ќе испраќа моќна порака користејќи ги разноликостите на нациите. Некои нации сакаат поголема автономија, додека други се наклонети кон длабока интеграција. ЕУ би можела да им овозможи на земјите да имаат поголема контрола врз својата внатрешна политика, додека, кога е потребно, ќе ги зајакне паневропските механизми. ЕУ треба да ја слави културната разноликост на своите нации, додека истовремено ги промовира европските вредности на демократија, човекови права и општествена инклузија. Ова може да вклучува поттикнување на силните нации да инвестираат во зачувувањето на нивната национална култура, јазик и традиции, додека истовремено поттикнуваат поголема соработка на социјални прашања, како што се образованието, намалувањето на сиромаштијата итн.
*Што друго би можело да се размислува во овој контекст?
– Силата на поединечните европски нации ќе служи како основа за глобалната лидерска позиција на Европа, додека ЕУ ќе функционира повеќе како платформа за соработка, отколку како единствен монолитен ентитет.
Понатаму, ЕУ треба да ги почитува националните идентитети, овозможувајќи им на земјите-членки да го задржат контролата над клучни прашања во рамките на нивната национална сувереност, додека ќе ги фокусира напорите на ЕУ на оние области каде што прекуграничното дејствување е поефективно. Создавањето баланс помеѓу националниот и европскиот идентитет бара континуиран дијалог помеѓу институциите на ЕУ и земјите-членки, во рамките на редовни состаноци за тоа како најдобро да се усогласат правните оквири на ЕУ со националните чувствителности, осигурувајќи дека одлуките се правно основани и политички изводливи. Во заклучок, клучот за одржување на балансот лежи во дијалогот, почитувањето на различностите и заедничката посветеност на основните европски вредности како што се демократијата, човековите права и владеењето на правото.
*Како мислите дека би влијаела на регионот проширувањето на ЕУ за Западен Балкан? Што се предностите и недостатоците? Какви правни предизвици можат да се појават?
– Регионот е поврзан со ЕУ во секој поглед, ЕУ е клучна за регионов.
Но, во реалноста, сведоци сме дека ЕУ е многу внимателна, бидејќи процесот на пристапување на западнобалканските земји најде бројни нови изговори за да го натера регионот да чека многу долго време во „предсобјето“ на ЕУ. Наместо на проширување, ЕУ повеќе зборува за регионална соработка. Овој инструмент стана средство за притисок од страна на земјите-членки на ЕУ кои се во подобра позиција кон западнобалканските земји кои не се дел од неа. ЕУ сè уште не е подготвена за проширување, но по геостратешки причини и понатаму сака да има влијание врз Западен Балкан. Новата стратегија за проширување на ЕУ укажува на „зголемена геополитичка конкуренција“, што е важно главно во контекст на влијанието на Кина и Русија во регионот, но и во однос на влијанието на Турција и земјите од Заливот. Западен Балкан ќе остане клучен за управување со миграцијата. Во геополитичките прашања, во регионот игра улога така наречената „стабилократија“, спротивставена на меритократијата, што би било корисно за владеењето на правото.
*Дали ЕУ поставува фер услови?
– Политиката на ЕУ со извитоперени услови допринесе за демократски застој или назадување во земјите на регионот.
Балканските политички елити го користат овој застој за свои лични интереси, спротивно на интересите на граѓаните. Свидоци сме на формални реформи, така наречените „празни школки“ реформи, кои недостасуваат содржина и имплементација. Западно-балканскиот регион веднаш има потреба од нова и ентузијастична енергичност од страна на ЕУ која ќе ги поттикне структурните и правните реформи во земјите на Западен Балкан. Земјите на Западен Балкан имаат потреба од строг план од ЕУ за понатамошни решителни дејствија и чекори, а не од празни зборови. ЕУ треба да направи политичка мобилизација и да создаде „Маршалов план“ за обединување на сите делови на Европа, за стабилизирање на ЕУ, поедноставување на нејзините административни процеси, елиминирање на прекумерните регулации во организациите или владините системи, за ефикасно и транспарентно носење на одлуки и за елиминирање на препреките кои го забавуваат напредокот или го спречуваат ефективното функционирање на институциите. Европските лидери треба да седнат и да изработат јасен и итен план за реорганизација на ЕУ и проширување на нејзините граници кон оние земји кои природно ѝ припаѓаат.
Интервјуто е дадено за унгарски Мандинер
