Приказната за тоа како еден едноставен процесор за пишување Smith Corona од 1986 година ја одредил судбината на култниот режисер Кевин Смит, и како еден ZX Spectrum со 48 KB меморија го насочил творечкиот пат на македонскиот автор Берт Стајн, нè потсетува дека вредноста на технологијата не лежи во нејзината софистицираност, туку во начинот на кој ја буди човековата имагинација. Овие паралелни приказни од два сосема различни светови, еден од Америка во екот на Холивуд од 80-тите и друг од социјалистичка Југославија, сведочат за универзалната моќ на технологијата да ги отвора портите кон неочекувани креативни хоризонти. Врзете се и дозволете му на Берт Стајн да ве вози!
Машината што создаде режисер
Неодамна, додека талкав низ лавиринтот на социјалните мрежи како изгубен пес-скитник, наидов на објава што ги здрма моите од бесконечно-скролање-успани синаптички завршетоци. Кевин Смит пишуваше за својата Smith Corona од 1986 година – личен процесор за пишување што му го подариле родителите за Божиќ 1987-ма. Само четири едноставни зборови од неговиот брат – „Кевин сака да пишува“ – ги убедиле нивните родители да потрошат тогашни (огромни) 500 долари. Тоа што не го знаеле (или можеби знаеле) е дека всушност прават инвестиција.
Читајќи за неговиот Персоналев Ворд Процесор со дискетна единица за зачувување на текстовите и вградена печатарска машина, оние размрдани синапси ме одведоа на едно патување низ времето кон моите први средби со технологијата. Додека Смит поминувал безброј часови пишувајќи авантури, за во 1992-та по речиси 10.000 часа „ненамерна вежба” да го започне проектот што ќе му го смени животот – сценариото за „Продавачи” (Clerks), јас имав поинакво, но еднакво магично искуство со мојот прв технолошки сопатник.
Моите први 48 килобајти слобода
Мојот прв компјутер беше ZX Spectrum, со неверојатни 48 KB RAM меморија! Денес тоа звучи смешно, баратаме со гигабајти како да се ништо, незаситно лапаме терабајти ко да се алва. Но, ако помислиме малку подлабоко – компјутерот со кој Аполо слета на Месечината имал само 4 KB RAM меморија. Се е во перспективата, нели – а за мене, ова парче црна пластика со виножито на него и гумени копчиња беше футуристички портал кој ветуваше дека иднината е тука и на дофат на прстите.
За разлика од Смит, тогаш не ме интересираше пишувањето. Бев мал – по ѓаволите! Го наследив компјутерот од мојот братучед, кој беше програмер – што во 1980-тите беше како да си астронаут. А ја клинец, ни десет-годишен, се обидував да препишувам програмчиња од книгата со BASIC како чирак кој ги копира потезите на својот учител, но најчесто завршував играјќи некоја од игрите: Manic Miner со неговата неодолива музичка мантра, Jetpac кој го обожував или Jet Set Willy кој ме вадеше од кожа!
Ритуалот на вчитување игри беше како мала магична церемонија – ставање на касетата во касетофонот – клик, проверка на списокот и премотување до точната бројката на касетофонот, мантрата “LOAD” и притискање на копчето PLAY како последен чекор. Звуците кои следеа, иако ги параа ушите како забарска брусилка, за мене и другите техно-деца од осумдесеттите тие звуци беа симфонија на иднината – „Месечева соната“ на Бетовен преведена на јазикот на машините.
Преселба со дигитален багаж
Сето ова се случуваше во Сараево, во моето детство до 1990-та. Таа година беше моето “coming of age” крштевање – пубертетот и преминот во возрасноста на 13 години. Кога заминав од Сараево за Скопје, покрај Зеикс Спектрумот, дигитален компас во бурното море на промени, со себе ги понесов и другите реликвии на осумдесеттите – Беемиксот од фабриката „Рог“ со налепница „Лош возач” на седиштето и акустичната гитара проеизведена во 1980-та од Мелодија Менгеш, бр. 257.
Осаменоста во новиот град не беше толку страшна кога низ новите рамни и чиниш бескрајни улици (особено за едно дете од ридестото Сараево) фурав со мојот скирол со флуоресцентни пластични сопирачки, уште едно наследство од изминатиот мој живот и ерата која што заврши. Зад тркалата на мојот скирол остануваа невидливи линии во менталната мапа на мојот нов град – од Дебар Маало како стара градска порта, покрај кејот што течеше како река на нови и неистражени можности можности, преку Камениот мост што го премостуваше јазот меѓу старото и новото, до книжарницата „Култура” како оаза на ново знаење. Така, од дете што копнееше по човечка топлина се преобразив во момче што наоѓаше утеха во измислените светови.
Пентиум револуцијата на пеколни 90 мегахерци брзина!
Средината на деведесеттите донесе нов технолошки напредок во нашиот дом со појавата на Пентиум 1 (i586) компјутерот – 90MHz процесор и 16 MB RAM звучеа опасно моќно во споредба со оние претходните 46 KB.
Патот до оваа машина, скапа како бубрег и пол, водеше низ лавиринт на креативни потфати. Сестра ми го започна своето патување со четка в рака, сликајќи икони како средновековен зограф, потоа нејзините прсти создаваа фигури од глинамол, брошеви и накит, додека јас пресметував колку треба да го отвори шестарот за да го добие точниот обем за беретките кои ги шиеше, а беа хит во градот – 2πR и учењето математика конечно се исплатеше!
Како нејзин асистент во ерата на сито-печатот, ги одгатнував тајните на фотосензитивната емулзија под жолтата светлина на 500-ватната ламба. Испарувањата од пвц боите создаваше магливи соништа додека таа печатеше плакати, пенкала и запалки. Ги редеше плакатите за да се сушат по скалите на зградата, и секое следно скалило беше поблиску до тој компјутер.
Пентиумот стана работилница за нејзината дигитална уметност, катализатор на креации што ги поместуваа границите на можното. Од графички дизајн, преку 3Д рендери и работата на дизајнор на „Маргина“ – за што бев особено горд! Нејзината дипломската работа на Факултетот за ликовни уметности во Скопје беше пионерски чекор – компјутерската графика и печат во светот на класичната уметност. Нешто што беше прифатено, но не без противење.
Нада Прља, „Сцени од школскиот живот“ (стр. 124-141), Маргина бр 38, 1997
Нејзиното портфолио цутеше со изложби, перформанси, инсталации, прво мултимедијално ЦД во Македонија и модни ревии што ги преплетуваа видео-артот со контроверзните модни настапи на мажи-манекени во фустани. Сето тоа кулминираше во портфолио кое го сработи на истиот Пентиум и со кое аплицираше на Royal College of Art во Лондон.
Технологијата како наследство
По заминувањето на сестра ми во Лондон, ги наследив клучевите од нејзиното дигитално царство – Пентиумот со Windows 95 и Photoshop 3.05, алатки што станаа мои нови учители во креативноста. Тогаш започна мојата љубовна романса со пишувањето. Имаше нешто во тоа да гледаш во белината на екранот што те предизвикува за зборови, курсорот – што трепкаше во ритамот на мислите, како метроном на дигиталното зборотворење.
Епсон печатачот имаше свој уметнички темперамент. Имаше блокада од време на време, како и секој креативец, трансформирајќи ги црните отпечатоци на моите раскази во палета од кафеави, зелени и на крај сини нијанси – како да сакаше да ме научи дека во уметноста нема прави линии и совршени планови. Печатените листови со раскази и мои илустрации, кои ги дизајнирав, сечев, шиев и коричев со прецизност на книговезец, стануваа мали книги – гулаби писмоносци кои ги ширеа крилјата кон издавачите.
Еден таков гулаб влета во ширум отворените прозорци на издавачката куќа Темплум, означувајќи го почетокот на моето писателство, а подоцна и дизајнерска кариера. А се почна од еден Пентиум, пардон Зеикс Спектрум…
Од минатото кон иднината
Денес, качен на брановите на вештачката интелигенција, и понатаму истражувам нови дигитални хоризонти. Како што Smith Corona била магично стапче во рацете на Смит, така секое парче технологија во мојот живот било компас што покажувал кон нови соѕвездија на креативноста.
За младите генерации што пловат низ дигиталните води со паметни телефони и таблети како светилници, моето искуство можеби нуди една едноставна лекција: вистинската магија не лежи во моќта на алатката, туку во искрата на креативноста што ја води раката што ја држи. Затоа, секогаш велам – не им ги затворајте дигиталните порти на вашите деца, никогаш не знаете кои галаксии ќе ги истражат во својата креативна одисеја.