Збирката раскази „Приказничар“ од Жарко Кујунџиски во издание на „Антолог“ ја освои наградата „Стале Попов“ на ДПМ, за најдобра прозна книга. По тој повод се навраќаме на една негова збирка раскази насловена „13“ , објавена во 2010 година.
Жарко е присутен на литературната сцена неверојатни 25 (а има 44!) години – од објавувањето на неговиот расказ „Симбиоза“во списанието „Студентски збор“ во март 1999 година. Уште од неговата дебитантска книга „Spectator“ (роман кој го напишал на само 23 години) не можам да се изначудам на зрелоста на Жарко како писател. (На повеќето писатели им требаат години и години пред првиот роман, а до добар роман уште повеќе!)
Можеби причината за зрелоста на Жарко како писател уште од млада возраст е зошто израснал со приказни или тоа што неговиот татко е еден од најплодните (веројатно најплоден) писател во македонската книжевност. Раскажувањето е (буквално) дел од неговата ДНК!
Се уште ја немам прочитано новата книга на Жарко наречена „Приказничарот“, но пред да го сторам тоа решив да се навратам кон една негова постара (исто така јубилејна) збирка раскази напишани во периодот од 1998 до 2009 година, наречена „13“. (Во книгава има расказ наречен „Приказничар“, се прашувам дали има поврзаност помеѓу новата книга и овој расказ?…)
Збирката раскази „13″ од Жарко Кујунџиски се издвојува како дело што смело ги поместува границите на наративната форма. (Но, пред да се втурнеме во анализа на делото, да ги запознаеме оние „арамлии“ од почетокот на текстов со животот и делото на Жарко.)
Градителот на приказни: портрет на авторот
Жарко Кујунџиски (роден 1980 година во Скопје) е автор чие присуство во македонската книжевност се протега далеку надвор од границите на пишаниот збор. Како магистер по книжевност со теза за американската и македонската микрофикција (таму се споменува и мојата маленкост!), тој во своето творештво внесува длабоко теоретско разбирање на современите наративни техники.
Неговата улога како главен уредник на издавачката куќа „Антолог” и основач на фестивалот „Bookstar” го прави еден од клучните двигатели на современата македонска книжевна сцена.
Со тринаесет објавени книги зад себе, меѓу кои се издвојуваат романите „Spectator” (2003) – прв дебитантски роман во македонската книжевност со пет изданија, „Америка” (2006) и „Сфинга на гневот” (2020), Кујунџиски создава препознатлив авторски глас кој наоѓа одек и надвор од македонските граници. Потврда за тоа е вклучувањето на неговиот расказ „Кога се губат очилата” во престижната антологија „The Best European Fiction 2013″. (Расказов е присутен и во збирката „13… трпение – спасение!)
Структура на збирката раскази „13“
Книгата, поделена на четири дела – „Детство“, „Момчештво“, „Младост“ и „Потоа“ – претставува мултидимензионален патоказ на човековото искуство, како оној што се обликува преку приказни, сеќавања и неизбежни моменти на губење и преобразување. Оваа збирка раскази не е само хронологија на животните фази, туку и живописна мрежа од литературни експерименти, интертекстуални референци и исповед која го предизвикува читателското внимание и ја поттикнува интроспекцијата за идентитетот во модерниот, поточно постмодерен свет.
Детство и невиноста како почетна точка
Во делот „Детство“, авторот ја открива магијата на раните искуства и секојдневните ритуали кои ја обликуваат основата на човековата свест. Расказите како „Низок лет над детството“ и „Молчам“ не се само живописни спомени, туку и метафорички портрети на детската невиност која се соочува со неизбежните социјални и емотивни трансформации.
Со богати описи, детството се прикажува како време на непосредност и иронична исповед, каде секојдневните активности – од обичните ритуали до најмали интимни моменти – се претвораат во трајни спомени кои го формираат и обликуваат понатамошниот идентитет.
Овој дел ја поттикнува рефлексијата за тоа како детските искуства, исполнети со сетилни доживувања и емотивна искреност, остануваат како неизбежна основа за целокупната лична и колективна меморија.
Момчештво – борба со загубеноста и идентичноста
Вториот дел, со раскази како „Симбиоза“ и особено „Приказничарот“, ја истакнува борбата за создавање на идентитет преку раскажување. Главниот лик, кој се самоопишува како „приказнофил“ – личност гладна за приказни, за нивните остатоци, за литературната есенција – се среќава со неизбежната дилема дали приказните може целосно да се (по)сведочат или само да се (пре)откријат.
Авторот/ликот преку исповедниот пристап се открива како љубител на приказните, како некој што живее од зборовите и нијансите кои го оформуваат социјално и лично. Тие зборови, кои ја изразуваат неговата неизбежна потреба за литературна есенција, имаат длабоко интертекстуално значење. На пример, неговата исповед:
„Јас сум приказнофил, јас живеам за приказните, живеам од нивните остатоци. Се хранам со петстотини седумдесет и четири приказни неделно.“
го потсетува читателот на литературните експерименти на Борхес, каде секој текст е само повторно откривање на веќе постоечки приказни. Овој дел исто така ја нагласува идејата дека литературната реалност е повеќе од индивидуална автентичност – таа е мрежа од делумни, споделени искуства, кои продолжуваат да се преоформуваат со секој нов расказ, секој нов глас. Како резултат, приказните стануваат средство за обновување на духовната празнина, како и за создавање на нови литературни идентичности.
Младост – експериментиот помеѓу иронијата и трагедијата
Третиот дел од книгата, во кој се вклучени раскази како „Ситното“, „Spectacle(s)“, „Книга“, „Тага за југ“ и „Грешка“, ја пресретнува комплексноста на младоста. Овие раскази се исполнети со експериментален јазик, брзи дијалози и фрагментирана структура која се движи брзо меѓу мемориски и интимни моменти.
Јазикот е богат и игрив – комбинација од груби, но и поетски изрази, кои се повеќе сетилен експеримент отколку класична нарација. Често се користат идиоми, илустрации од секојдневието и сетилни описи кои го создаваат ефектот на многуслојна реалност.
Младоста тука се прикажува како време на борба помеѓу личните амбиции, социјалните притисоци и неизбежната потреба за самоопределба. Овој дел од книгата наликува на стилот на Томас Пинчон, фрагментирано и полифонично, одразувајќи ја сложеноста на модерниот живот.
Потоа – филозофија на губењето и новото препознавање
Финалниот дел, „Потоа – Кога се губат очилата“, ги обединува сите наративни нишки во една постмодерна исповед за неизбежната губење и потребата од колективна комуникација. Тука, раскажувањето е полно со симболика на губење идентитет – како очилата, кои се метафора за перцепцијата и видливоста на човековото постоење.
Во оваа финална фаза се создава простор за размислување за тоа како човековото битие е дефинирано преку неговата врска со другите, како и за тоа дека човекот сам по себе не е остров, туку динамична мрежа на односи, што се рефлектира и во најдлабоките трагедии и моменти на пораз. Тука ги препознаваме Кафкините апсурди, каде секојдневните моменти се претвораат во метафора за постмодерното преобразение.
Стил – постодернизам, интертекстуалност, собирање на приказни
Овие раскази го откриваат патувањето на авторот кон автентичноста и ја илустрираат потребата за споделување на приказни како начин за обновување на сопствената субјективна реалност. Оваа концепција се допира до постмодерната теорија за мрежата на знаци, како кај Ролан Барт, каде текстот е композиција од бескрајни интертекстуални референци. Слично на Хорхе Луис Борхес, авторот го користи мотивот на литературната колекција како начин за реконструкција на сопствениот идентитет, но ја додава и модерната динамика на несигурност и неотвореност кон иднината.
Стилот на пишувањето, играњето на зборови, полифоничноста и интертекстуалноста, може да се спореди со неколку светски класници. Како што Борхес ја истражувал безграничноста на текстот и неговата метафизичка природа, така и Жарко ја користи приказната како метафора за човечкото постоење. Споредувањето со Томас Пинчон е исто толку соодветно, бидејќи и двата автори се залагаат за фрагментираната нарација како огледало на модерната реалност – полна со контрадикции, хаос и несигурност, но истовремено и со изразена поетска чувствителност. И, како кај Кафка, секојдневните моменти (на пример, расказот „Грешка“ и сцените во лифтот – внимавајте да не помислите дека е инспириран од Роберт Кувер!) се претвораат во апсурден, а и трагичен симбол за неизбежната човекова судбина.
Наместо заклучок: мозаик на модерното постоење
„13“ е книга која не само што ги обединува животните фази – од детството, преку момчештвото и младоста, до финалната зрелост – туку и ја предизвикува литературната свест со својата експериментална форма и интертекстуални врски. Авторот, преку својата игра на зборови, чувствена лиричност и иновативна нарација, нуди едно патување низ богатството на приказните, создавајќи простор за длабоко размислување за тоа како личното се формира во социјалната мрежа на споделените искуства.
Книгата се испреплетува во една модерна одисеја за идентитетот, која ја обликува и трансформира перцепцијата на човековото битие. Се работи за одлична илустрација на постмодерната борба за автентичност – борба која се води преку неисцрпната љубов кон приказните и преземането на личен одговор на оние неизбежни моменти „кога се губат очилата“, а со нив и дел од човековата душа.
„13″ на Жарко Кујунџиски е повеќе од збирка раскази – тоа е калеидоскоп на современото македонско искуство, прикажано преку призмата на постмодерната сензибилност. Преку својата сложена структура, стилска виртуозност и тематска длабочина, збирката успева да создаде единствен книжевен свет кој е истовремено интимен и универзален.
Не се сомневам дека збирката раскази „Приказничар“ е уште подобра!