Интервјуа

ПРОИЗВОДИТЕЛИТЕ И УВОЗНИЦИТЕ ИМААТ ОБВРСКА ДА ОБЕЗБЕДАТ ФИНАНСИРАЊЕ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО КРАЈОТ НА ЖИВОТНИОТ ВЕК НА ПРОИЗВОДИТЕ

Економија и бизнис | печатено издание | 15 февруари 2025г.

• Сподели:

Во јануари годинава се одржа завршен настан на твининг-проектот на Министерството за животна средина и просторно планирање насловен „Поддршка на спроведување на законската рамка за управување со отпад и системот на проширена одговорност на производителите (ПОП)“.
Беа презентирани наодите и препораките во рамките на овој проект, но најзначајната е таа дека 95 % од нашиот отпад завршува на нестандардни депонии, а едвај 5 % од комуналниот отпад се селектира – според изјавата на господинот Стефан Худолин, висок претставник на ЕУД во Скопје.
Tвининг-проектите се инструменти за помош од страна на Европската Унија на земјите кандидатки за заеднички усогласените цели на ЕУ-политиките − подготовките за ЕУ-проширување, понатамошно зајакнување на административните капацитети и зајакната соработка во согласност со ЕУ-политиките.

Кои се основните начела и принципи?

A. Каранфилова: При реализацијата на проектите, твининг-партнерите имаат предвид дека државата корисник ја избира државата членка на ЕУ која би била партнер во имплементацијата на проектот. Во случајов, нашата државна администрација соработува со администрација на Унгарија и на Австрија, односно со високорангирани државни службеници кои имаат доволно политичка моќ да мобилизираат и да ангажираат ресурси неопходни за реализација. Проектите имаат цел да постигнат конкретен, оперативен резултат, односно државата корисник да исполни одредени барања и обврски поврзани со политиките на ЕУ. Твининг-партнерите се обврзуваат кон постигнување на задолжителни резултати и по завршувањето на проектот мора да функционира нов или реформиран систем под целосна одговорност на државата корисник. Твинингот е заеднички проект од донаторска природа, не е само еднонасочно обезбедување на експертска помош од државата членка на државата корисник, туку заеднички потфат кој опфаќа блиска соработка и партнерство. Целта е да се воведат и практично да се применуваат најдобрите ЕУ-практики поврзани со европското законодавство, кои најмногу одговараат на потребите на државата корисник.
Со завршувањето на проектот, ние треба да имаме значително подобрена организација способна за правилно исполнување на обврските и на целите поврзани со ЕУ-законодавството или со релевантната област на соработка со ЕУ.
Министерството за животна средина и просторно планирање, во партнерство со администрацијата на двете земји, започна со спроведување на проект кој имаше цел зајакнување на системот за проширена одговорност на производителите (ПОП) преку воспоставување на посебно тело за балансирање на производителите.

Што се подразбира под проширена одговорност на производителите (ПОП)?

A. Каранфилова: ПОП е политички пристап кој на производителите во земјата и на увозниците им доделува одговорност за крајот на животниот век на производите. Тоа е збир на правила и на постапки за производителите кои, со вршењето на својата дејност, пласираат производи на пазарот со чија употреба се создава отпад. Припаѓајќи на посебните текови на отпад, со тоа дополнително се оптоварува животната средина поради што имаат обврска да финансираат и да преземат дополнителни мерки на грижа за производите по завршувањето на фазата консумирање, како и мерки на управување, особено за воспоставување и за организирање на систем за собирање, повторна употреба, преработка и рециклирање на посебните текови на отпад создаден од неговите производи. За прв пат е имплементиран како национална политика во Шведска, а потоа се прифати од ЕУ и се воведе во рамковната директива за отпад на ЕУ.
Кај нас овој принцип е воведен во 2010 година со Законот за управување со пакување и отпад од пакување. Потоа се прошири на батерии, на акумулатори, на електрична и на електронска опрема, а во 2021 година се вклучија дополнителни производи како текстилот, маслата (освен оние за јадење), гумите и возилата. Сите производители и увозници имаат обврска да обезбедат финансирање за управување со крајот на животниот век на опфатените производи.

Како е уредено финансирањето на системот?

A. Каранфилова: Производителите можат да плаќаат надоместок на државата или да се организираат во колективни или самостојни постапувачи, каде што исто така плаќаат надоместок за остварување на правата и на обврските за проширената одговорност.
Колективен постапувач е правно лице од најмалку два производители, кое поседува дозвола за колективен постапувач за управување со посебен тек на отпад, издадена од Управата за животна средина, согласно со одредбите од Законот за проширена одговорност на производителите за управување со посебните текови на отпад. Во име на производителите членови или основачи на колективниот постапувач, за определен надоместок тој ги презема нивните обврски за проширена одговорност. Колективниот постапувач при управувањето со посебните текови на отпад ги применува одредбите од законот, како и одредбите од прописите за управување со отпад и прописите за посебните текови на отпад. Производителот му плаќа надоместок на колективниот постапувач за услугите, па така ја исполнува обврската за воспоставување и за организирање систем со кој ќе обезбеди одделно собирање на отпадните производи, како и одделно собирање на отпадот што се создава од производите со цел повторна употреба, преработка и рециклирање на посебниот тек на отпад.
Колективниот постапувач е должен системот да го воспостави и да го организира на подрачјата на секоја општина во Република Северна Македонија, овозможувајќи им притоа на потрошувачите најмалку едно место за одделно собирање на отпадните производи на производителот, како и на отпадот што се создава од производите заради повторна употреба, преработка и рециклирање на посебниот тек на отпад. Воедно, должен е на соодветен начин да ја информира јавноста за влијанието што го има врз животната средина и здравјето на луѓето создадениот отпад од производот, за можноста да се селектира, за повторна употреба, за преработка и за рециклирање на овие текови на отпад.
Проширената одговорност се однесува на производителите, без оглед дали се основачи или само членови на колективниот постапувач. Тие се должни да ја следат работата на колективниот постапувач за тоа дали тој постапува согласно законот, да се грижат да ги исполнува своите обврски и да бараат извештаи за неговата работа. Неисполнувањето на обврските на колективниот постапувач за проширена одговорност, како и неможноста да ги исполни, не ги ослободува договорните производители од обврската за проширена одговорност.

Што покажа извештајот од твининг-проектот?

A. Каранфилова: Целта беше да се направи оценка на состојбите со постојниот систем на ПОП кај нас и со оваа оценка да се обезбеди солидна основа за развивање на предлог-закон за тело за балансирање на производителите.
Со цел да се обезбеди детална слика за сегашното работење на системот на ПОП, при правење на оценката се подготви анализа на законската рамка, на имплементацијата, на практиката и на работењето на целокупниот систем.
Општо кажано, иако постојат одредени детали кои треба да се подобрат, постојната законска рамка на системот на ПОП кај нас креира севкупен систем. Законодавецот има системски пристап во кој се образложени сите услови за сите засегнати страни и ова е усогласено со најдобрата пракса на ЕУ.
Но, анализата на спроведувањето на законите на колективните постапувачи укажува на многу поразнообразна и понеповолна состојба. Се забележува нефер конкуренција и неусогласеност со целите кои треба да се постигнат. Отсуството на соодветна база на податоци, недостигот на човечки и на технички капацитети, несоодветниот надзор и недоследното спроведување на законот, како и недоволната соработка меѓу надлежните државни институции резултираат во сериозни дефекти во системот.
Извештајот дава 19 „болни точки“. Оттука е и недоволно развиената инфраструктура за примарна селекција на овие текови на отпад и мал процент на реупотреба, на рециклирање или на други начини на преработка на отпадот. Најсуштинските проблеми кои треба да се разрешат за да се создаде ефикасен систем кој ќе ги понуди најдобрите можни резултати на сигурен и на проверен начин се детерминирани во овие 19 точки и за нивно решавање понудени се низа препораки.
За ислустрација, земјите на ЕУ во 2025 година треба да рециклираат или да подготват за реупотреба најмалку 55 проценти од комуналниот отпад, според регулативата на ЕУ за отпад, во Македонија едвај 5 % од комуналниот отпад се селектира (ова е услов за понатаму да може да има рециклирање или повторна употреба). Под комунален отпад се подразбира отпадот од домаќинствата. Индустрискиот отпад сè повеќе го наоѓа вистинскиот пат за преработка или за рециклирање. Најголемиот проблем е отпадот од домаќинствата, кој и покрај повеќегодишно инвестирање во системот, сè уште завршува не несоодветни места. Надоместокот, кој на крајот од денот го плаќаат граѓаните, со купувањето на секој производ кој е под системот на проширена одговорност, се покажа дека не ги даде посакуваните резултати. Иако во системот кај колективните постапувачи се влеваат милиони денари годишно, во земјава има многу ниска стапка на примарна селекција. Производителите не ја исполнуваат обврската согласно законот − чест на исклучоците кои се препознатливи и видливи во јавноста, но тоа не е доволно.
Најсуштинските проблеми кои треба да се разрешат за да се создаде холистички и ефикасен систем кој ќе функционира успешно со најдобрите можни резултати за земјава на сигурен, на проверен начин се детерминирани во овие 19 точки од извештајот. За нивно решавање понудени се низа препораки врз чија основа ќе се акцентираат најважните функции кои ќе треба да го врши телото за балансирање на производителите.

Разговараше: Лидија Георгиева