Киселовски: Екоцидот во Крива река – уште една еколошка катастрофа во низата институционални пропусти и државна негрижа

Пишува: Филип Киселовски, еколог:

Инцидентот со загадувањето на Крива Река, што се случи во март, е уште една потврда за длабоките системски слабости во управувањето со животната средина во Македонија. Овој случај не е изолиран, туку е дел од континуираната серија на еколошки катастрофи што се случуваат поради институционална немарност, недостаток на транспарентност и корумпирана спрега помеѓу државата и приватните концесионери.

Суштина на катастрофата

По хаваријата во рудникот „Тораница“, во Крива Река беа измерени екстремно високи концентрации на цијанид (сто пати повеќе од дозволеното), олово (десет пати повеќе од дозволеното) и други тешки метали. Водата беше класифицирана како V-та класа – најлоша според стандардите, што значи дека е токсична и неупотреблива за каква било намена. Последиците се сериозни и долгорочни: уништен воден екосистем, контаминирана почва, ризик за земјоделството и директна закана за здравјето на локалното население.

Оваа катастрофа не е само резултат на технички дефект или несреќен случај, туку на години негрижа, слаба регулатива и отсуство на вистинска контрола. Институциите, наместо да реагираат брзо и стручно, одговорија со минимални казни, нејасни извештаи и обиди за релативизирање на проблемот. Министерството за животна средина не обезбеди транспарентни и навремени информации, а концесионерот „Булмак 2016“ не само што не ја призна вината, туку и продолжи со работа без суштински последици. Ова е класичен пример на институционална немарност и толеранција на приватните интереси на штета на јавниот интерес.

Последици по животната средина и здравјето

Ваквото загадување има сериозни и долгорочни последици. Цијанидот и оловото се меѓу најопасните загадувачи – тие не само што го уништуваат водниот свет, туку се акумулираат во почвата и влегуваат во синџирот на исхрана. Ова значи дека ризикот не завршува со реката: загадувањето се пренесува на земјоделските производи, а преку нив и на луѓето. Долгорочната изложеност на овие материи може да предизвика сериозни здравствени проблеми, особено кај децата и ранливите групи.

Покрај тоа, уништувањето на екосистемот на Крива Река има и економски последици. Земјоделците се соочуваат со намалени приноси и ризик од контаминирани производи, а локалната заедница губи клучен природен ресурс. Ова дополнително ја влошува социјалната и економската состојба во регионот.

Институционална одговорност и пропусти

Клучниот проблем е што институциите не ја сфаќаат сериозноста на ваквите инциденти. Наместо да се спроведе темелна истрага и да се преземат итни мерки за санација, сведочиме на минимални казни и формални инспекции. Ова испраќа порака дека загадувањето е дозволено, се додека концесионерите имаат политичка заштита.

Недостатокот на транспарентност е уште еден сериозен проблем. Јавноста нема пристап до целосни и навремени информации за квалитетот на водата, почвата и ризиците за здравјето. Ова создава недоверба и ја зголемува несигурноста кај локалното население.

Решенија што мора да се преземат

1. Кривична и материјална одговорност

Неопходно е да се покренат кривични постапки против одговорните лица во компанијата и институциите кои не реагираа навремено. Казните мора да бидат реални и пропорционални на направената штета, а не симболични. Само со вистинска одговорност ќе се испрати јасна порака дека ваквото однесување нема да се толерира.

2. Санација на загадувањето

Потребно е детално чистење на контаминираните седименти и почва, со примена на современи методи како биоремедијација и физичко отстранување на загадените наноси. Ова мора да биде проследено со долгорочен мониторинг на водата, почвата и земјоделските производи. Санацијата не смее да биде само формална, туку реална и мерлива.

3. Заштита на населението

Додека не се потврди безбедноста, мора да се забрани користење на водата и земјоделските производи од погодените подрачја. Државата е должна да обезбеди алтернативни извори на вода и поддршка за земјоделците. Дополнително, потребни се бесплатни здравствени прегледи и скрининг за сите изложени на ризик.

4. Транспарентност и јавен надзор

Сите податоци за квалитетот на водата и почвата мора да бидат јавно достапни. Потребен е независен еколошки надзор, со вклучување на стручната јавност и невладиниот сектор. Само со јавна контрола може да се спречи злоупотреба и корупција.

Долгорочни мерки

• Воведување на принципот „загадувачот плаќа“ со реални казни и обврска за санација. Досегашните казни се несразмерни во однос на штетата и не претставуваат вистински стимул за одговорно однесување.
  
  
• Изградба на пречистителна станици за отпадни води на Тораничка река, поставување автоматски сензори за следење на квалитетот на водата во реално време и воспоставување систем за брзо известување при појава на загадување.
  
  
• Реформа на инспекциските служби и департизација на институциите, за да се спречи политичко влијание врз еколошките одлуки и да се обезбеди професионален и независен надзор.
  
  
• Постојано образование и вклучување на локалната заедница во мониторингот и одлучувањето. Само со активно учество на граѓаните може да се обезбеди долгорочна заштита на природните ресурси.

Поуки и идни чекори

Случајот со Крива Река е уште една потврда дека без системска промена, транспарентност и вистинска одговорност, Македонија ќе продолжи да се соочува со вакви катастрофи. Владата мора да покаже дека јавниот интерес и здравјето на граѓаните се над партиските и приватните интереси. Сè останато е продолжување на агонијата и ризик за идните генерации. Овој случај мора да биде пресвртна точка – не само за Крива Река, туку и за начинот на кој државата се однесува кон животната средина и сопствените граѓани.